Tóm tắt Luận án Hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam

Nội dung tài liệu: Tóm tắt Luận án Hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH  NGUYỄN THỊ THANH HOÀN THIỆN KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT GIẤY NHỎ VÀ VỪA MIỀN BẮC VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI – 2019 i
2. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình toàn cầu hóa và hiện đại hóa, nhu cầu kiểm soát đã thay đổi một cách nhanh chóng. Tác động của thị trường toàn cầu hóa không chỉ là một thách thức đối với các doanh nghiệp mà còn ảnh hưởng ngày càng nhiều đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Các doanh nghiệp nhỏ và vừa ngày càng đối mặt với những yêu cầu và nhiệm vụ ngày càng khắt khe. Vì vậy họ đòi hỏi phải có kiểm soát nội bộ hữu hiệu để có thể duy trì sự thành công và hướng tới sự phát triển bền vững. Mặc dù rất quan trọng như vậy nhưng thực tế hiện nay, kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa được sự quan tâm một cách sát sao, khả năng tiếp cận nguồn tài chuyên còn nhiều hạn chế. Các chuyên gia kinh tế đã đánh giá nguyên nhân dẫn đến hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp nhỏ và vừa bị suy giảm là do các hoạt động còn manh mún, quy mô còn nhỏ, công nghệ rất lạc hậu, nguồn vốn khó tiếp cận, kiểm soát nội bộ kém hiệu quả. Chính những hạn chế này đã làm cho hoạt động của doanh nghiệp nhỏ và vừa kém hiệu quả hơn và giảm tính cạnh tranh bền vững trên thị trường. Nằm trong cùng bối cảnh đó, việc hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam là vấn đề cấp thiết. Kiểm soát nội bộ từ lâu đã trở thành một trong những đề tài nóng không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, các học giả mà còn thu hút sự quan tâm rất lớn từ phía các doanh nghiệp. Thực tế chỉ ra rằng kiểm soát nội bộ là nhân tố quyết định đến sự thành công của doanh nghiệp. Theo Liên đoàn Kế toán Quốc tế (IFAC) kiểm soát nội bộ là một hệ thống chính sách và thủ tục đựơc thiết lập nhằm đạt đựơc 4 mục tiêu: bảo vệ tài sản của đơn vị, bảo đảm độ tin cậy của các thông tin, bảo đảm việc thực hiện các chế độ pháp lý và bảo đảm hiệu quả của hoạt động. Tuy nhiên, để có thể đạt được các mục tiêu quản lý này thì đòi hỏi doanh nghiệp phải thiết kế, vận hành kiểm soát nội bộ mà ở đó các chính sách quản lý phải được tạo lập một cách đầy đủ, triển khai hiệu quả và đồng thời các yếu tố tạo dựng hệ thống phải có sức mạnh như một lá chắn bảo vệ giá trị 1
3. doanh nghiệp và hiện nay, hầu hết các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam đều chưa làm được điều này. Thực tế, qua nghiên cứu, khảo sát tác giả nhận thấy kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam còn tồn tại nhiều bất cập, như: nhà quản lý chưa quan tâm thường xuyên tới rủi ro; cơ cấu tổ chức còn nhiều điểm chưa hợp lý; trình độ quản lý và chất lượng nguồn nhân lực thấp; ô nhiễm môi trường cao; hoạt động giám sát định kỳ chưa được chú trọng; những tồn tại này sẽ có ảnh hưởng đến định hướng kinh doanh và quản lý, đến chất lượng công việc của các doanh nghiệp. Chính vì vậy, vấn đề đặt ra cho các doanh nghiệp này là làm sao có thể xây dựng và vận hành kiểm soát nội bộ thật sự hiệu quả, giúp doanh nghiệp có thể kiểm soát tốt rủi ro, nâng cao hiệu quả kinh doanh và khả năng cạnh tranh, phát triển theo định hướng chiến lược hướng tới sự phát triển bền vững. Xuất phát từ thực tiễn đó, tác giả lựa chọn đề tài “Hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu của luận án tiến sĩ. 2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án * Các nghiên cứu về kiểm soát nội bộ giúp tổ chức đạt đƣợc mục tiêu hoạt động * Các nghiên cứu về các nhân tố có ảnh hƣởng đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ * Các nghiên cứu về yếu tố cấu thành kiểm soát nội bộ * Các nghiên cứu về kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp sản xuất giấy Đánh giá các công trình nghiên cứu và xác định khoảng trống nghiên cứu: Sau khi đã phân tích cụ thể các công trình của các tổ chức, các cá nhân khi nghiên cứu về kiểm soát nội bộ từ nhiều khía cạnh khác nhau với những phương pháp cụ thể khác nhau; tác giả nhận thấy đây là những tài liệu tham khảo rất có giá trị về mặt lý luận cũng như là những định hướng đối với việc hoàn thiện kiểm 2
4. soát nội bộ trong các doanh nghiệp. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng trống tồn tại chưa được giải quyết. Cụ thể: - Chưa có công trình nào nghiên cứu về kiểm soát nội bộ được áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa nói chung và doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam nói riêng. Đây sẽ là khoảng trống mà luận án của tác giả sẽ tập trung nghiên cứu và giải quyết. Ngành sản xuất giấy là một ngành có những đặc thù sản xuất nhất định, quá trình sản xuất trải qua nhiều giai đoạn chế biến và cho ra nhiều sản phẩm khác nhau; vì vậy thực hiện tốt quá trình kiểm soát nội bộ sẽ góp phần đem lại hiệu quả kinh tế, chống thất thoát tài sản ở từng khâu công việc cho đơn vị. Phạm vi nghiên cứu của tác giả là những doanh nghiệp nhỏ lẻ nên có đặc điểm chính là không đủ sức để đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của nền kinh tế nên ngành sản xuất giấy ở các doanh nghiệp nhỏ và vừa nước ta đang mất dần vị thế cạnh tranh trên thị trường: do khan hiếm nguồn cung nguyên vật liệu, do chất lượng sản phẩm, Vì vậy một trong những công cụ hữu ích giúp các doanh nghiệp nhỏ và vừa đứng vững đó chính là hoàn thiện và ngày càng hoàn thiện hơn nữa công tác kiểm soát nội bộ trong đơn vị. - Về việc xác định mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ: hiện nay theo phân tích ở trên đã có nhiều công trình trong và ngoài nước đã thực hiện việc đánh giá ảnh hưởng của các nhân tố đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu xác định mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam theo hướng đảm bảo hiệu quả hoạt động. Trong nghiên cứu này, tác giả đã sử dụng phương pháp định tính kết hợp với phương pháp định lượng nhằm đo lường mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố với độ tin cậy cao. Từ những lý do trên đã tạo “khoảng trống” để tác giả nghiên cứu và hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam và việc nghiên cứu này theo tác giả là hoàn toàn phù hợp và cần thiết. 3
5. 3. Mục đích nghiên cứu của luận án - Hệ thống hóa các vấn đề cơ bản về kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp. - Phân tích thực trạng kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. Đánh giá kết quả đã đạt được, những hạn chế còn tồn tại và nguyên nhân của những hạn chế đó. - Xác định các nhân tố có ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam nhằm đạt mục tiêu cụ thể là mục tiêu hoạt động cho các doanh nghiệp. - Căn cứ vào việc xác định mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố, đề xuất các giải pháp hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam hướng tới mục tiêu hoạt động cho các doanh nghiệp mang tính khả thi; phù hợp với điều kiện của doanh nghiệp nhỏ và vừa; phù hợp với định hướng phát triển của ngành và chính phủ. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 4.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án là những vấn đề lý luận cơ bản về kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp và thực trạng kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu của luận án Tác giả đã tập trung nghiên cứu kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam có quy mô nhỏ và vừa, không nghiên cứu cho các doanh nghiệp sản xuất giấy siêu nhỏ và là các doanh nghiệp không có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp tư nhân (xuất phát từ đặc trưng của ngành sản xuât giấy khu vực miền Bắc Việt Nam có tới hơn 90% là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong khi đó việc thiết lập và vận hành kiểm soát nội bộ còn nhiều bất cập nên cũng có ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp. Sở dĩ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài không nằm trong phạm vi nghiên cứu của đề tài vì kiểm soát nội bộ của các doanh nghiệp 4
6. này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của các công ty mẹ ở nước ngoài hoặc từ các đối tác góp vốn có quyền kiểm soát hoặc ảnh hưởng đáng kể đến doanh nghiệp. Còn đối với các doanh nghiệp tư nhân do đặc thù của đơn vị chủ doanh nghiệp vừa là chủ sở hữu vừa là người quản lý, điều hành, giám sát mọi hoạt động của doanh nghiệp). Số liệu khảo sát trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa khu vực miền Bắc Việt Nam trong khoảng thời gian từ năm 2014 đến nay. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án 5.1. Phương pháp luận chung Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu duy vật biện chứng kết hợp với duy vật lịch sử. Từ đó, việc nhận thức các vấn đề về kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp nói chung và kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam nói riêng sẽ đảm bảo tính logic đồng thời các vấn đề được phân tích trên cơ sở các điều kiện cụ thể để từ đó đưa ra các giải pháp phù hợp. 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể a. Phương pháp nghiên cứu định tính Tác giả đã sử dụng Khung kiểm soát nội bộ của COSO về các nhân tố cấu thành kiểm soát nội bộ, các tiêu chí đo lường từng nhân tố cấu thành kiểm soát nội bộ và đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố cấu thành kiểm soát nội bộ đến tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ. Từ đó, tác giả đã tổng hợp thành một bộ các tiêu chí đo lường các nhân tố cấu thành kiểm soát nội bộ và tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp. Tác giả thực hiện Xây dựng phiếu điều tra: Phiếu điều tra được hình thành trên cơ sở lựa chọn cách đo lường các biến của một số nghiên cứu trước đây về những nội dung liên quan đến kiểm soát nội bộ. Trước khi bảng hỏi hoàn chỉnh được xây dựng, tác giả có tiến hành quan sát, phỏng vấn sâu với nhà quản trị cấp cao của một số doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam, nhằm xác định thang đo của các nhóm nhân tố ảnh hưởng đến kiểm soát nội bộ và tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ. Tác giả đã thiết kế bảng hướng dẫn phỏng vấn sâu (phụ lục 02); thông tin về doanh 5
7. nghiệp được tác giả phỏng vấn được thể hiện ở phụ lục 03. Câu hỏi phỏng vấn sâu trong nghiên cứu định tính tập trung vào một số nội dung như sau: - Kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam hiện nay có tồn tại hay không? - Các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam là gì? Nội dung của các cuộc phỏng vấn được tác giả ghi chép lại, sau đó tổng hợp để đưa ra kết quả. Kết quả thông qua nghiên cứu định tính sẽ giúp hoàn thiện thang đo và mô hình nghiên cứu. Ngoài ra, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu các trường hợp điển hình tại các doanh nghiệp như: công ty cổ phần Tiến Thành; công ty TNHH giấy Trường Xuân; công ty TNHH Thành Dũng; công ty TNHH Hồng Phú; công ty cổ phần Hapaco Hpp; công ty cổ phần sản xuất thương mại giấy Phong Châu; công ty cổ phần giấy Bbp; công ty TNHH giấy Hoa Thân Việt Nam để thu thập các thông tin chi tiết về thực trạng các yếu tố: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hệ thống thông tin và truyền thông, các hoạt động kiểm soát và giám sát tại các doanh nghiệp này. b. Phương pháp nghiên cứu định lượng c. Phương pháp thu thập dữ liệu 6. Những đóng góp của luận án - Về mặt lý luận: luận án đã xác định được những đặc điểm của doanh nghiệp nhỏ và vừa có ảnh hưởng đến việc thiết kế và vận hành kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Trên cơ sở đó xây dựng các tiêu chí đánh giá kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa; xây dựng được mô hình xem xét tác động đến tính hữu hiệu của KSNB ảnh hưởng đến mục tiêu hoạt động trong doanh nghiệp nhỏ và vừa. - Về mặt thực tiễn: luận án đã trình bày và phân tích đặc điểm của các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam có ảnh hưởng đến kiểm soát nội bộ; phân tích các rủi ro trọng yếu có ảnh hưởng đến kiểm soát nội 6
8. bộ tại các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. Luận án đã khảo sát, phân tích thực trạng kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam thông qua việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng, xác định được các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam để đánh giá cụ thể từng yếu tố cấu thành của kiểm soát nội bộ cũng như những quy trình kiểm soát cơ bản trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. - Về tính ứng dụng: Luận án đã đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam phù hợp với định hướng phát triển của ngành trên cơ sở duy trì và phát huy tính hữu hiệu của các nhân tố môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, các hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa được khảo sát. Luận án cũng đưa ra điều kiện và các bước để thực hiện các giải pháp ở những doanh nghiệp nhỏ và vừa này. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu thành ba chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về kiểm soát nội bộ và đặc điểm của các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. Chương 2: Thực trạng kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp sản xuất giấy nhỏ và vừa miền Bắc Việt Nam. 7
9. CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ KIỂM SOÁT NỘI BỘ VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA ẢNH HƢỞNG ĐẾN KIỂM SOÁT NỘI BỘ 1.1. Khái quát về kiểm soát 1.1.1. Khái niệm kiểm soát * Nghiên cứu kiểm soát là bộ phận ngăn chặn rủi ro * Nghiên cứu KS nhấn mạnh đến quá trình đánh giá nhằm đạt mục tiêu Trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm của các nhà khoa học, tác giả đã đưa ra quan điểm của mình về kiểm soát: Kiểm soát là một chức năng quan trọng trong quản lý, được thiết kế căn cứ trên kế hoạch hoạt động của tổ chức nhằm mục đích làm giảm thiểu những yếu tố gây tác động xấu tới hoạt động của một đối tượng nào đó. Kiểm soát được thực hiện thường xuyên, liên tục trong mọi hoạt động của từng đối tượng quản lý nhằm đạt được mục tiêu cao nhất của tổ chức. 1.1.2. Kiểm soát nội bộ trong DN 1.1.2.1. Khái niệm kiểm soát nội bộ * Quan điểm về kiểm soát nội bộ có ảnh hƣởng đến hiệu quả hoạt động của tổ chức, giúp tổ chức đạt đƣợc mục tiêu * Quan điểm về kiểm soát nội bộ là biện pháp ngăn chặn rủi ro Trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm của các nhà khoa học, tác giả đã đưa ra quan điểm của mình về kiểm soát nội bộ: Kiểm soát nội bộ là một quy trình được thực hiện thống nhất trong một tổ chức, từ Hội đồng quản trị, Ban giám đốc đến toàn thể nhân viên thông qua một loạt các hoạt động, biện pháp, kế hoạch, quan điểm, nội quy, chính sách và nỗ lực của các thành viên đó nhằm mục tiêu kiểm soát mọi hoạt động trong tổ chức. Thông qua đó cũng thực hiện việc nhìn nhận, ngăn ngừa và xử lý những rủi ro có khi xảy ra để đảm bảo tổ chức hoạt động liên tục, thống nhất theo đúng định hướng chiến lược kinh doanh đã đề ra hướng tới sự phát triển bền vững. 1.1.2.2. Sự cần thiết của KSNB 8
10. 1.1.2.3. Mục tiêu của KSNB 1.1.2.4. Vai trò và trách nhiệm của các đối tƣợng trong việc xây dựng kiểm soát nội bộ- Hội đồng quản trị/ Hội đồng thành viên: 1.1.2.5. Các khung về kiểm soát nội bộ Khung COSO; Khung COBIT; Khung COCO; Hướng dẫn Tulbul về KSNB. Qua đó trình bày rõ lý do lựa chọn khung COSO Một là, Khung COSO đã được chấp nhận rộng rãi trên toàn thế giới. COSO đã thành công không chỉ dừng lại ở việc hệ thống hóa cơ sở lý luận về kiểm soát nội bộ mà còn ứng dụng vào thực tiễn. Khuôn khổ COSO được sử dụng bởi các tổ chức kinh doanh mọi quy mô trên khắp thế giới kể từ khi nó được ban hành. Các công ty kiểm toán cũng đã thành công khi sử dụng khuôn khổ COSO để tìm hiểu về hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng. Như vậy, có thể thấy rằng, khuôn khổ COSO có thể áp dụng cho các loại hình doanh nghiệp ở các quy mô khác nhau. Hai là, năm 2005, COSO đã ban hành hướng dẫn “Kiểm soát nội bộ đối với Báo cáo tài chính – Hướng dẫn cho các công ty đại chúng quy mô nhỏ”, đã khẳng định rằng các doanh nghiệp nhỏ và vừa có thể áp dụng khuôn khổ COSO trong điều kiện cụ thể của họ nhằm mục tiêu xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hữu hiệu. Ba là, Khung COSO đã chỉ ra cụ thể từng yếu tố thuộc thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ. Điều này cho phép các doanh nghiệp nói chung và doanh nghiệp nhỏ và vừa nói riêng có thể thực hiện đo lường được hiệu quả của từng yếu tố kiểm soát nội bộ thông qua việc phân tích, đánh giá đồng thời dựa trên nền tảng các yếu tố đó để cải thiện, nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống kiểm soát nội bộ và doanh nghiệp. 1.1.2.6. Các yếu tố cấu thành kiểm soát nội bộ Thứ nhất, Môi trƣờng kiểm soát Thứ hai, đánh giá rủi ro Thứ ba, hoạt động kiểm soát 9